Program Przeciwdziałania Młodzieżowej Patologii Społecznej Fundacji Praesterno

Przedstawiamy założenia, charakterystykę uczestników i realizatorów oraz wyniki ewaluacji Programu Przeciwdziałania Młodzieżowej Patologii Społecznej realizowanego przez Fundację Praesterno.

Opis i założenia programu

Podstawą działań skierowanych do młodzieży w ramach PPMPS¹⁾ jest koncepcja kryzysu związanego z budowaniem tożsamości w wieku dojrzewania. Kryzys ten rozumiany jest jako zaburzenie dziecięcego stanu równowagi będące efektem zmian zachodzących na kilku płaszczyznach: biologicznej, rodzinnej i społecznej²⁾.
Reakcja na te zmiany może przybrać formę mobilizacji – kiedy nastolatek traktuje kryzys jak wyzwanie i stara się go przezwyciężyć – bądź destabilizacji emocjonalnej, w której kryzys ujmowany jest jak zagrożenie, w wyniku którego pojawia się odczucie nieradzenia sobie z rzeczywistością. To, jak nastolatek zareaguje na kryzys okresu dojrzewania zależy od wcześniejszej socjalizacji. Jest to moment, w którym znaczenia nabiera odpowiednia profilaktyka i wybór metod współpracy z młodzieżą.

Rodzaje grup i charakterystyka uczestników

Profilaktyka w PPMPS jest rozumiana jako działanie mające na celu pomoc w nabyciu umiejętności radzenia sobie z problemami towarzyszącymi okresowi dojrzewania. Podstawę współpracy z młodzieżą stanowią dwa typy grup psychokorekcyjnych – wsparcia i psychoteraputyczne. W ich ramach wykorzystuje się model procesu zmiany³⁾ oraz potrzebę przynależności nastolatka do grupy rówieśniczej. Pierwsza jest przeznaczona dla młodzieży zagrożonej patologią społeczną, druga – dla młodzieży z większymi problemami psychoemocjonalnymi. Jest to o tyle istotne, że program skierowany jest do młodzieży sięgającej po środki psychoaktywne lub w inny sposób zagrożonej wykluczeniem społecznym – przemoc w rodzinie, dyskryminacja w grupie rówieśniczej, izolacja społeczna, zachowania agresywne lub autodestrukcyjne, orzeczony nadzór kuratorski, ryzykowne zachowania seksualne, próby samobójcze czy ucieczki z domu⁴⁾.

Młodzież do programu kwalifikowana jest na podstawie wywiadów klinicznych przeprowadzanych z potencjalnymi uczestnikami. Dane zebrane w wyniku tak przeprowadzonej diagnozy wskazują, że do PPMPS trafiają dwie grupy młodzieży: młodzi ludzie z zaburzeniami osobowości – ta grupa charakteryzuje się przemocą wobec rówieśników, dokonywaniem przestępstw i orzeczonym nadzorem kuratorskim, do drugiej – młodzież z zaburzeniami nerwicowymi, dla której podstawowymi problemami są zachowania autodestrukcyjne, osamotnienie, problemy psychoemocjonalne⁵⁾. Diagnoza wykazała także, że część podopiecznych ma za sobą kontakty z substancjami psychoaktywnymi – 27% używa narkotyków, 26% nadużywa alkoholu, a 18% deklaruje przynależność do grup używających narkotyki.

Cele i metody oddziaływań

W trakcie trwania zajęć, wykorzystywane są metody warsztatowe pozwalające uczestnikom na nabycie m. in. umiejętności interpersonalnych, rozwiązywania konfliktów czy negocjacji. Ponadto, młodzież ma możliwość przebywania w odmiennym od dotychczasowego, środowisku, pozbawionym cech dysfunkcjonalności.

W założeniu autorów programu⁶⁾ – celem uczestniczenia w grupie jest wywołanie zmian w zakresie funkcjonowania w grupie odniesienia, zmiana przyjmowanych wartości oraz pomoc w kształtowaniu się tożsamości, co w konsekwencji powinno doprowadzić do modyfikacji form adaptacji społecznej, rozumianej jako nabywanie umiejętności zaspokajania ważnych potrzeb psychoemocjonalnych w sposób akceptowany społecznie⁷⁾. Wspomniana grupa odniesienia (grupa wsparcia) spełnia także funkcje istotnego środowiska społecznego, w której młodzi ludzie uczą się zaspokajać potrzeby ważne z punktu widzenia prawidłowego rozwoju – bycia akceptowanym, przynależności czy wpływania na rzeczywistość społeczną (rówieśniczą). Zmiana w zakresie przyjmowanych wartości polega na stopniowym wprowadzaniu przez prowadzącego norm – rozwój i samorealizacja, szacunek do siebie i innych, prawo do zaspokajania własnych potrzeb, uwzględnianie potrzeb innych, otwartość i szczerość w relacjach społecznych, bycie sobą, emocjonalność i ekspresja siebie⁸⁾ – których przestrzegania w początkowym stadium kontroluje, a które z czasem są przez jej członków internalizowane. Nabycie nowych umiejętności ma pomóc uczestnikom na bardziej efektywne funkcjonowanie społeczne poprzez naukę nawiązywania i utrzymywania kontaktów z rówieśnikami, definiowanie, operacjonalizację i osiąganie wytyczonych celów, a także sztukę negocjacji i umiejętność przyjmowania czy proponowania rozwiązań kompromisowych. Kształtowanie nowej tożsamości, jako zdefiniowanie siebie oraz w odniesieniu do innych, ma nastąpić w wyniku relacji społecznych panujących w grupie.

Fazy, przez które przechodzi grupa w trakcie spotkań są typowe dla grup psychoterapeutycznych: integracyjna, pracy właściwej oraz rozstaniowej. Faza korekcyjna pozwala uczestnikom na ujawnienie i zmodyfikowanie relacji panujących w grupie oraz pracę nad indywidualnie zgłaszanymi przez uczestników problemami. Trzecia koncentruje się na pracy nad transferem do naturalnego środowiska podopiecznych umiejętności zdobytych przez nich w trakcie zajęć.

Pozostałe formy pracy obejmują działania skierowane zarówno do podopiecznych jak i do ich rodzin – są to sesje indywidualne, zajęcia klubowe oraz poradnictwo rodzinne.

Charakterystyka demograficzna uczestników PPMPS

Program adresowany jest do młodzieży w wieku 13-19 lat, z czego najliczniejszą grupę stanowią podopieczni w przedziale 15-16 lat – 54%. Drugą, pod względem liczebności kategorię wiekową, stanowią osoby w wieku 17-18 lat – 33%. Młodzieży powyżej 18 r. ż. jest 11%. Najmniej liczną grupę stanowią uczestnicy do 14 lat – 2%. Blisko 2/3 osób trafiających do programu stanowią dziewczęta.

Rozkład szkół, w których pobierają naukę przedstawia się następująco – 45% to uczniowie liceów ogólnokształcących, dalej według wskazań – uczniowie średnich szkół zawodowych – 34%, zespołów szkół – 15%, szkół podstawowych – 3%.

Liczba nastolatków w grupie to 10-14 osób, które spotykają raz w tygodniu na trzygodzinne sesje.

Osoby realizujące PPMPS

Rekrutują się z kadry wszystkich ośrodków Fundacji, która przeszła szkolenie trwające 200 godzin w ramach Studium Przeciwdziałania Młodzieżowej Patologii Społecznej. Weryfikacja jakości działań realizatorów obejmuje spotkania kliniczne odbywające się raz w tygodniu, prowadzone przez lokalnych superwizorów oraz dwie sesje superwizyjne prowadzone przez centralnego superwizora – dwa razy w trakcie trwania programu.

PPMPS prowadzony jest od 2007 r. przez osiem placówek Fundacji Praesterno. Realizacja zajęć trwa dziewięć miesięcy i pokrywa się z rokiem szkolnym. W każdej z nich uczestniczy kilkuset młodych ludzi. Program kończy około 2/3 uczestników.

Główne założenia, użyte narzędzia oraz uczestnicy badań ewaluacyjnych

Ewaluacja PPMPS prowadzona jest systematycznie w schemacie pretest – posttest, z wykorzystaniem kwestionariuszy – „Nieprzystosowania Społecznego” (KADM) i „Doświadczenia”⁹⁾.
W roku szkolnym 2009/2010 poddano kompleksowej ocenie działania Ośrodków Profilaktyki Środowiskowej Fundacji. Celem badań było m. in. uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania: • jaka młodzież trafia do Programu prowadzonego przez Ośrodki Profilaktyki Środowiskowej? • jakie są jej doświadczenia ze stosowaniem substancji psychoaktywnych? • czy w efekcie uczestniczenia w Programie następuje poprawa w zakresie funkcjonowania psychospołecznego?

Za miarę skuteczności oddziaływania Programu przyjęto różnicę między wynikiem pretestu i posttestu we wszystkich skalach KADM uzyskaną przez młodzież uczestniczącą w zajęciach.

Narzędzia wykorzystane w badaniach

Narzędzia zostały skonstruowane na potrzeby PPMPS. „Kwestionariusz Nieprzystosowania Społecznego” jako narzędzie autodiagnostyczne wykorzystuje dziewięć skal – w tym Wskaźnik Ogólnego Nieprzystosowania społecznego – WON¹⁰⁾ – pozwalających na analizę zmian w takich zakresach¹¹⁾, jak: ogólne nieprzystosowanie, izolacja społeczna, brak dążeń i celów życiowych, psychopatyczność (brak kontroli), konflikty w rodzinie, depresyjność (ucieczkowe wycofanie), brak sprawczości, izolacja w środowisku szkolnym, poczucie niskiej wartości. Kwestionariusz „Doświadczenia” – diagnozuje doświadczenia podopiecznych ze środkami psychoaktywnymi (tytoń, alkohol, narkotyki)¹²⁾.

Charakterystyka osób badanych

Badaniami objęto 375 osób, które w roku szkolnym 2009/2010 znajdowały się pod opieką ośrodków w Bydgoszczy, Gdańsku, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Puławach i we Wrocławiu. Nie włączono do nich grupy młodzieży korzystającej z oferty klubów oraz z poradnictwa indywidualnego. Ostatecznej analizie poddano wyniki uzyskane od 213 respondentów¹³⁾, co stanowiło 57% próby – biorących udział zarówno w preteście, jak i w postteście; 162 osoby – 43% – nie wzięły udziału w końcowym etapie badań.

Charakterystyka demograficzna osób biorących udział w badaniach

Wśród badanych najliczniej reprezentowana była młodzież w wieku 17-20 lat – 59%. Dalej, według wskazań, znalazły się 16-latki – 26% i młodzież w wieku 12-15 lat – 15%. Odsetki dziewcząt i chłopców to odpowiednio – 62% i 38%.

Charakterystyka młodzieży uczestniczącej w PPMPS

Zebrane dane, w zakresie wskaźników psychoemocjonalnych wykazały, że poziom nieprzystosowania społecznego – ogólny wskaźnik WON – wśród uczestników programu jest największy w zakresie (skali) konfliktów w rodzinie, braku poczucia sprawczości, braku poczucia dążeń i celów życiowych oraz na skali poziomu depresji. W odniesieniu do pozostałych zakresów¹⁴⁾, sami respondenci dosyć wysoko oceniali swoje funkcjonowanie społeczne – przekonanie o poczuciu bycia akceptowanym w swoim środowisku, poczuciu własnej wartości oraz umiejętności kontroli swoich zachowań.

Przyjmowanie środków psychoaktywnych przez uczestników Programu prezentuje poniższa tabela¹⁵⁾.

Proces autoselekcji

Przedmiotem badań uczyniono także potencjalny proces autoselekcji – próbowano ustalić, czy osoby, które ukończyły program, różniły się pod względem opisanych wyżej cech – psychoemocjonalnych, doświadczeniem w używaniu substancji psychoaktywnych, płci – od osób, które go przerwały. Różnica w wynikach – z uwzględnieniem różnicy w liczebności poszczególnych grup – pod względem wskaźnika ogólnego nieprzystosowania ani pozostałych skal, nie okazała się istotna statystycznie¹⁶⁾. Również, jeśli chodzi o używanie substancji psychoaktywnych, płeć oraz wiek, wspomniane grupy nie różniły się od siebie.

Wnioski z badań

Analiza zebranych danych wykazała, że oferta ośrodków Fundacji jest na ogół trafnie przygotowana. U młodzieży, która pozostała w programie, następuje poprawa w zakresie funkcjonowania psychospołecznego. Ta zmiana choć nieistotna statystycznie, zdaniem autorów raportu, może wskazywać na zapoczątkowanie procesu korzystnych zmian. Zachodzi ona w takich zakresach jak zdolność i umiejętność precyzowania dążeń i celów życiowych. Po roku zaobserwowano także nieznaczne zmniejszenie się poczucia niskiej wartości oraz poczucia braku sprawczości. Nie zaobserwowano zmian w odniesieniu do atmosfery domu rodzinnego, poczucia wyobcowania społecznego i rówieśniczego, poczucia rozumienia siebie, kontroli własnych zachowań i panowania nad sobą. Analiza danych w rozbiciu na płeć, wykazała, że wśród chłopców nie zaszła istotna poprawa funkcjonowania mierzona na poszczególnych skalach (zakresach) KADM. Jeśli chodzi o dziewczęta, to zaobserwowano znaczący wzrost poczucia własnej wartości.

W przypadku używania substancji psychoaktywnych zmiany, w odniesieniu do całej grupy uczestników, zaobserwowano jedynie w spożywaniu piwa – zmniejszył się odsetek osób pijących piwo. W odniesieniu do pozostałych substancji – narkotyków, papierosów, wódki wina i wódki – nie odnotowano istotnych statystycznie różnic. Analiza w rozbiciu na płeć wykazała, że wśród chłopców zmniejszył się odsetek pijących piwo albo wódkę. W odniesieniu do dziewcząt nie odnotowano zmian w częstości używania substancji psychoaktywnych.