Refleksje i rekomendacje dotyczące podstawy programowej szkolenia w zakresie profilaktyki uzależnień

Wstęp

Opracowanie podstawy programowej kształcenia osób chcących profesjonalnie zajmować się profilaktyką, w szczególności profilaktyką uzależnień oraz przeprowadzenie pierwszego, pilotażowego szkolenia to cele rozpoczętego właśnie przez Fundację Praesterno projektu PROFNET¹. Po jego zakończeniu, wszystkie wypracowane treści miałyby status materiałów dostępnych w domenie publicznej. Oznacza to, iż każdy zainteresowany mógłby prowadzić szkolenia z wykorzystaniem opracowanej przez Fundację Praesterno koncepcji i materiałów, bez konieczności proszenia autorów o zgodę na ich używanie.

Czy istnieje potrzeba rozwijania szkoleń w dziedzinie profilaktyki uzależnień?

Inicjatywa podjęta przez Fundację Praesterno prowokuje do zadania pytania czy istnieje potrzeba szkolenia osób zajmujących się profilaktyką uzależnień i czy rozwiązania obowiązujące w Polsce w tym obszarze, a właściwiej byłoby powiedzieć ich brak, to korzystna sytuacja.

Obecnie w Polsce każdy może być profilaktykiem, nie jest wymagane spełnienie żadnych kryteriów odnośnie przygotowania zawodowego. Część osób zajmujących się profilaktyką to pedagodzy lub psycholodzy. Wśród profilaktyków znajdują się także osoby, które ukończyły inne kierunki studiów, w mniejszym stopniu przygotowujące do tego typu pracy.

Jeśli przyjąć, że współczesna profilaktyka zachowań problemowych dzieci i młodzieży opiera się na szerokim zakresie wiedzy wynikającej z badań naukowych oraz określonych umiejętnościach służących skutecznemu pomaganiu i porozumiewaniu się z drugim człowiekiem, to należy zaakceptować fakt, że powinny istnieć systemy umożliwiające transfer tej wiedzy do codziennej praktyki. Dobrze zaplanowane szkolenie może pełnić tę rolę. Na marginesie warto zauważyć, że Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego nie dopracowało się, jak dotąd, podstawy programowej  kształcenia studentów nauk społecznych w zakresie profilaktyki uzależnień lub zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży. Niektóre uczelnie mające kierunki pedagogiczne lub psychologiczne kształcą w tej dziedzinie „na własną rękę”, każdorazowo dostosowując program kształcenia do umiejętności i kompetencji zawodowych wykładowcy. Kilkanaście uczelni w Polsce oferuje również studia podyplomowe w zakresie profilaktyki i terapii uzależnień lub profilaktyki i resocjalizacji.

O tym, że istnieje zapotrzebowanie na tego typu szkolenie wskazują także doświadczenia z systemu szkoleń w dziedzinie terapii uzależnienia od narkotyków. Niekiedy trafiają do niego osoby, które przede wszystkim chcą zajmować się profilaktyką i z braku odpowiedniej oferty kształcenia decydują się na podjęcie szkolenia w dziedzinie terapii, mając nadzieję, że choć częściowo zagadnienia profilaktyki znajdują odzwierciedlenie w treściach programowych szkolenia dla terapeutów uzależnień.

W pierwszym roku realizacji szkoleń w dziedzinie uzależnień do Krajowego Biura wpłynęło nawet formalne zapytanie i zarazem sugestia jednego z podmiotów szkolących, aby ukończenie szkolenia w dziedzinie terapii i rehabilitacji osób uzależnionych uprawniało do posługiwania się nie tylko tytułem specjalisty/instruktora terapii uzależnień, ale także specjalisty/instruktora profilaktyki. Choć od tamtego czasu minęło kilkanaście lat, to sytuacja zasadniczo się nie zmieniła. Nadal nie ma oferty profesjonalnego szkolenia w dziedzinie profilaktyki uzależnień i nadal do szkoleń dla terapeutów uzależnień zgłaszają się osoby, dla których główny obszar działania to profilaktyka zachowań problemowych dzieci i młodzieży.

Podstawa programowa szkolenia

Przygotowanie podstawy programowej szkolenia w obszarze profilaktyki to dość duże wyzwanie. Odwołując się do doświadczeń z tworzenia systemu szkoleń w dziedzinie terapii uzależnienia od narkotyków okolicznością bardzo pomocną było powołanie zespołu ekspertów. W jego składzie znaleźli się zarówno praktycy z wieloletnim doświadczeniem w terapii uzależnienia, wywodzący się z najważniejszych organizacji pozarządowych działających w tym obszarze w Polsce, jak i wykładowca akademicki, którego udział w całym procesie tworzenia systemu szkoleń był bardzo pomocny, nie tylko z racji posiadanej szerokiej wiedzy teoretycznej, ale także z uwagi na możliwość zewnętrznego, neutralnego oglądu i oceny sytuacji. Opinia zewnętrznego eksperta była szczególnie użyteczna wówczas, gdy w ferworze dyskusji członkowie zespołu ekspertów mieli trudność w znalezieniu kompromisowych rozwiązań. Ważnym byłoby, aby i podstawa programowa kształcenia w dziedzinie profilaktyki powstała jako rezultat dyskusji grupy specjalistów o wszechstronnej wiedzy i doświadczeniu, w tym pracowników naukowych.

W ostatnich 30—40 latach za sprawą licznych badań zostały ukształtowane podstawy wiedzy na temat przyczyn zachowań problemowych oraz skutecznych działań profilaktycznych. Sprawą dużej wagi jest, aby tę wiedzę ująć w programie planowanego szkolenia. Udział w pracach nad podstawą programową kompetentnych osób ze środowiska akademickiego będzie pomocny w spełnieniu tego postulatu.

Na zakończenie tej części rozważań warto dodać, że aby program szkolenia był kompletny, należy zadbać o przygotowanie wykazu lektur, których znajomość dla przyszłych profilaktyków byłaby obowiązkowa. Od kilku lat obserwuje się wzmożoną podaż książek na temat profilaktyki, w szczególności profilaktyki zachowań problemowych. Ich wartość jest zróżnicowana. Opracowanie listy lektur, mogłoby sprzyjać wdrażaniu tych praktyk profilaktycznych, które są wartościowe i zasługują na szerokie upowszechnienie.

Adresaci szkolenia

Podczas specjalnego seminarium zorganizowanego w czerwcu br. przez Fundację Praesterno uczestnicy zastanawiali się zarówno nad zakresem wiedzy i umiejętności niezbędnych dla osób prowadzących oddziaływania profilaktyczne, jak i nad grupą docelową szkolenia. W trakcie dyskusji zwrócono uwagę, że istnieje duża potrzeba kształcenia nie tylko osób bezpośrednio pracujących z odbiorcami działań profilaktycznych, głównie młodzieżą, ale także decydentów, którzy są odpowiedzialni za organizację i finansowanie działań profilaktycznych. Do tej ostatniej grupy należy zaliczyć m.in.: działaczy samorządowych i urzędników, dyrektorów szkół i placówek oświatowych, niejednokrotnie decydujących o kształcie oddziaływań profilaktycznych podejmowanych w ich placówkach czy też przedstawicieli instytucji centralnych, posiadających w swoich kompetencjach planowanie działań profilaktycznych.

I choć obecny projekt koncentrować się będzie na bezpośrednich wykonawcach działań profilaktycznych, to być może udałoby się realizatorom opracować dodatkowy moduł edukacyjny adresowany do decydentów, który poddany pilotażowi, mógłby stanowić cenne uzupełnienie projektu.

Czas trwania szkolenia

Ważnym zagadnieniem przy opracowywaniu jakiegokolwiek programu szkolenia pozostaje znalezienie równowagi pomiędzy planowanym czasem trwania szkolenia (liczbą godzin) i jego potencjalnymi kosztami a możliwością nabycia optymalnego zakresu wiedzy i umiejętności. Doświadczenie tworzenia systemu szkolenia w dziedzinie terapii uzależnienia od narkotyków pokazało, że nie jest to łatwe zadanie. Podczas dyskusji o kształcie programu dla terapeutów uzależnień eksperci poddawani byli pokusie rozszerzania programu szkolenia o kolejne ważne zagadnienia. Gdyby uwzględnić wszystkie zgłaszane w toku prac tematy to realizacja programu szkolenia trwałaby nie 2, ale co najmniej 4 lata. Dlatego umiejętność analitycznego spojrzenia na zawartość programu i wyboru najważniejszych treści jest istotna. W pracach nad przygotowaniem podstawy programowej ważna jest też zdolność pójścia na kompromis i uważnego wsłuchania się w argumenty zgłaszane przez specjalistów. W osiąganiu kompromisu istotną rolę może pełnić osoba wywodząca się spoza środowiska praktyków, która w sytuacjach nieuniknionych sporów o zawartość programu może pełnić rolę neutralnego doradcy, pod warunkiem wszakże posiadania szerokiej wiedzy w tym zakresie. Znalezienie równowagi pomiędzy koniecznymi nakładami (czas trwania programu, jego koszty) a rezultatami szkolenia (przyrost poziomu wiedzy i umiejętności) jest także ważne w kontekście troski o wdrażanie szkolenia w przyszłości. Programy zbyt długie, wymagającego dużego zaangażowania i związane z wysokimi kosztami mają mniejsze szanse na upowszechnienie.

Promocja szkolenia

Intencją Fundacji Praesterno jest opracowanie modelowego programu szkolenia, jego pilotażowe przeprowadzenie, a następnie szerokie udostępnienie produktu w postaci modułu szkoleniowego innym zainteresowanym podmiotom. Warto jednak rozważyć możliwość wdrożenia w przyszłości innych, alternatywnych rozwiązań.

Doświadczenia z obszaru terapii i rehabilitacji wskazują, że prawne usankcjonowanie systemu szkolenia w dziedzinie uzależnienia od narkotyków w przepisach ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii spowodowało ujednolicenie standardów kształcenia dla terapeutów uzależnień oraz zbudowało infrastrukturę dla jego realizacji. Obecnie absolwent szkolenia w dziedzinie uzależnienia od narkotyków powinien posiadać wiedzę i nabyć umiejętności określone przez Ministra Zdrowia w ramowym programie szkolenia², które pełni de facto rolę podstawy programowej. Zanim w 2002 r. uregulowano kwestię szkolenia w dziedzinie uzależnienia od narkotyków każdy szkolił jak chciał, z dowolnego zakresu i często bez refleksji, które treści programowe są istotne. Taki sposób kształcenia sprzyjał przede wszystkim replikacji dotychczasowych praktyk terapeutycznych niż kreowaniu nowych, wyższych standardów.

W kontekście proponowanego szkolenia w dziedzinie profilaktyki uzależnień można zastanowić się nad formułą jego wdrażania. Jedna droga to wprowadzenie odpowiednich zmian sankcjonujących szkolenie w dziedzinie profilaktyki uzależnień/zachowań problemowych dzieci i młodzieży w przepisach ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii i/lub ustawy o wychowaniu w trzeźwości. Wydaje się, że taka droga byłaby obecnie trudna do przeprowadzenia, a być może nawet niemożliwa, w kontekście obserwowanego trendu deregulacji zawodów.

Inna, alternatywna formuła to wpisanie opracowanego programu szkolenia w dziedzinie profilaktyki uzależnień do banku programów rekomendowanych prowadzonego przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, PARPA, Ośrodek Rozwoju Edukacji MEN oraz Instytut Psychiatrii i Neurologii³ oraz jego wypromowanie jako dobrej praktyki w obszarze przygotowania do wykonywania zadań profilaktyka uzależnień.

Jak pokazują pewne przykłady, uzyskanie marki przez realizowany cyklicznie projekt jest możliwe. Przykładem mogą być szkolenia realizowane przez Polskie Towarzystwo Psychologiczne, które nie są usankcjonowanie prawnie a jednak liczą się na rynku szkoleń. Innym przykładem, tym razem z obszaru badań, jest międzynarodowy program badań szkolnych ESPAD, który choć nie jest wpisany do żadnych przepisów prawa to jest ceniony i realizowany przez wiele podmiotów zarówno w Polsce, jak i innych krajach Europy.

Podsumowanie

Inicjatywa podjęta przez Fundację Praesterno wpisuje się w istniejącą lukę w obszarze kompleksowych szkoleń dla osób pragnących zajmować się profilaktyką zachowań problemowych, w tym profilaktyką uzależnień. Obecny brak regulacji w tym względzie sprzyja sytuacji, w której profilaktyką mogą zajmować się osoby niedostatecznie przygotowane do prowadzenia tego typu działań. Zważywszy na fakt, że działania profilaktyczne dotyczące problemów alkoholowych i narkotykowych są ważną częścią polityki państwa w zakresie ochrony zdrowia publicznego, sytuacja taka musi budzić zastrzeżenia.

Odwołując się do doświadczeń zgromadzonych w procesie opracowywania systemu szkoleń w dziedzinie terapii uzależnienia od narkotyków warto, aby realizatorzy szkoleń dla profilaktyków zwrócili uwagę na takie kwestie jak przemyślane dobranie treści podstawy programowej przez zespół ekspertów w dziedzinie profilaktyki, utrzymanie równowagi pomiędzy czasem szkolenia, zakresem kluczowych i niezbędnych umiejętności profilaktyka a kosztami szkolenia. Odrębną kwestią pozostaje, w jaki sposób optymalnie wykorzystać program szkoleniowy, gdy zostanie już przygotowany i pilotażowo sprawdzony. Jeśli program zwycięsko przebrnie ewaluację pilotażowego wdrożenia, byłaby szkoda, gdyby pozostał tylko jaskółką zapowiadającą ciekawe, ale niespełnione perspektywy.