W WADOWICACH O PROFILAKTYCE

Wielu profilaktyków sądzi, że nawet najlepszy program profilaktyczny nie będzie skuteczny, jeśli jego realizatorzy, nie będą dla młodzieży atrakcyjnymi rozmówcami, nie przyciągną ich uwagi. Można nawet powiedzieć, że wyraźna, charyzmatyczna osobowość jest narzędziem pracy profilaktyka. Z całą pewnością takich osobowości nie brakowało ani wśród prelegentów ani wśród słuchaczy wadowickiej konferencji. Mimo ściśle zapełnionej agendy, było też miejsce na spontaniczną wymianę poglądów, a po każdym wystąpieniu wywiązywała się ożywiona dyskusja, którą kontynuowano również w kuluarach. Ta dyskusja trwa z pewnością nadal, gdyż konferencja była, można powiedzieć, preludium do długofalowych działań profilaktycznych podejmowanych w mieście i gminie Wadowice przez pełnomocnika ds. profilaktyki społecznej Dawida Droździkowskiego przy życzliwym wsparciu i zaangażowaniu burmistrza Wadowic Mateusza Klinowskiego.
Wróćmy do naboru uczestników konferencji, którzy nie stanowili, jak to się niestety często zdarza, przypadkowego audytorium, wybranego na zasadzie „ktoś musi tam pójść”. Otóż w większości byli oni wytypowani przez uczniów wadowickich szkół, którzy w anonimowej ankiecie wskazali osoby ze szkolnego personelu których darzą największą sympatią i zaufaniem. Trzy pytania pozwoliły wyłonić takie szkolne autorytety, wśród których, jak się okazało, znaleźli się nie tylko nauczyciele. W jednej ze szkół najlepszą powiernicą uczniów okazała się np., również zaproszona na konferencję, tamtejsza pani woźna. Wyniki ankiety były następnie weryfikowane i omawiane z dyrekcją szkół i rodzicami uczniów. W konferencji uczestniczyli też reprezentanci szkół ponadgimnazjalnych z Wadowic oraz goście z sąsiednich gmin – pedagodzy, nauczyciele, dyrektorzy szkół, członkowie Gminnych Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i pełnomocnicy wójtów ds. profilaktyki. Warto podkreślić udział w konferencji Marii Zadory, emerytowanej nauczycielki i radnej Rady Miasta Wadowice, która dzieliła się z przybyłymi swoim bogatym doświadczeniem w pracy z młodzieżą.

Wysiłek organizacyjny się opłacił, gdyż dzięki temu rozpoznano zasoby i wyłoniono grono osób, które mogą w przyszłości stanowić trzon wadowickiej szkolnej profilaktyki. Jak przyznaje Dawid Droździkowski ankieta uczniowska wywołała na początku prawdziwą burzę i opór nauczycieli. Cóż, okazuje się, że ocenianie innych jest o wiele łatwiejsze niż przyjmowanie ocen. Jednak, co warto podkreślić, bardzo szybko zażegnano wszelkie animozje i dalsze prace nad przygotowaniem konferencji przebiegały w atmosferze twórczej pracy nad wspólnym celem, którym jest zabezpieczenie dzieci i młodzieży przed podejmowaniem ryzykownych zachowań. Na marginesie warto dodać, że to nie jedyne awangardowe posunięcie miejscowych urzędników w realizacji wadowickiego gminnego programu profilaktyki. Niedawno tamtejsze sklepy monopolowe odwiedził „tajemniczy klient” , który zweryfikował jak w praktyce wygląda sprzedaż alkoholu nieletnim. Niestety, aż 80 % sprzedawców była skłonna sprzedać alkohol, osobie wprawdzie pełnoletniej, ale wyglądającej na mniej niż 18 lat. Ten swoisty eksperyment nie miał na celu karania nierzetelnych sprzedawców, a edukację. Podczas szkoleń dla właścicieli sklepów i ich pracowników (na które przyszło aż 120 osób!) uświadamiano wprawdzie jakie sankcję grożą za sprzedaż alkoholu nieletnim, ale przede wszystkim zachęcano do większej śmiałości w sprawdzaniu wieku klientów. To nie zła wola, nie chęć zysku, ale czasami zwykły brak umiejętności powodował, że dopuszczano się tych wykroczeń.

Pełnomocnik Droździkowski wraz z urzędnikami Urzędu Miejskiego i przedstawicielami Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych przeprowadził jeszcze jedną ważną z punktu widzenia gminnego budżetu na profilaktykę działanie. Mianowicie skontrolowano oświadczenia o wartości sprzedaży alkoholu za rok ubiegły. W wyniku tej kontroli jeden punkt stracił zezwolenie, a przychody do tzw. ,,budżetu korkowego” wyraźnie wzrosły. Te między innymi przedsięwzięcia stanowią tylko początek – jak podkreśla pełnomocnik burmistrza – szerszych działań włączających lokalne środowisko w profilaktykę.
Podczas dwóch konferencyjnych dni Urząd Miejski w Wadowicach gościł tuzy profilaktyki i prawie stuosobową grupę słuchaczy. Prelegenci umiejętnie – z ogromną korzyścią dla słuchaczy – przechodzili od ogółu do szczegółu w wyjaśnianiu profilaktycznych zawiłości, snuli refleksje na temat zasad profilaktyki, mówili o wspieraniu wychowania uczniów, omawiali programy znane i uznane, w tym te, które będą wprowadzane w wadowickich szkołach. Wystąpienie wprowadzające w temat konferencji wygłosiła Jolanta Terlikowska – przedstawicielka organizacji patronującej konferencji – Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Mówczyni podkreśliła, że profilaktyka jest zadaniem interdyscyplinarnym i wspólnym dla rodziców, szkół i lokalnych społeczności. Druga prelegentka dr Agnieszka Pisarska z Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie przybliżyła główne strategie profilaktyczne obowiązujące aktualnie w tej dyscyplinie naukowej.
Z dużym zainteresowaniem, szczególnie tych pedagogów, którzy pracują z młodszymi dziećmi spotkało się wystąpienie Elżbiety Nerwińskiej z Centrum Pozytywnej Edukacji, która jest krajowym koordynatorem międzynarodowego programu promocji zdrowia psychicznego Przyjaciele Zippiego. Sympatyczny patyczak Zippi już od dziesięciu lat pomaga polskim dzieciom radzić sobie z codziennymi problemami, a zalety programu upowszechnia kilkadziesiąt ośrodków doskonalenia nauczycieli w całym kraju. Prelegentka skupiła się w swoim wystąpieniu na podstawach teoretycznych tego programu, zainteresowała również innym, rekomendowanym przez Centrum, programem profilaktycznym dedykowanym starszym dzieciom, a mianowicie „Strażnikami Uśmiechu”.
Wiele dziecięcej radości i zaangażowania dostarczyła kolejna konferencyjna prezentacja – Tomasz Gubała z Instytutu Wspomagania Wychowania Archezja wprowadził uczestników w świat profilaktycznych gier, które bawią, uczą, skłaniają do refleksji na temat wartości i życiowych wyborów. Intrygujące przedstawienie gry jako narzędzia profilaktyki zachęciło wielu słuchaczy do zapoznania się z – opartą na personalizmie i logoterapii Viktora Frankla – autorską grą CUDER, w którą można było zagrać już następnego dnia konferencji. Nie bez znaczenia w stosowaniu tej metody jest rola mistrza gry, osoby, która zna reguły, przestrzega zasad i jest autorytetem. Bez wątpienia Tomasza Gubałę można nazwać mistrzem gry, a pełen symbolicznych znaczeń przekaz, który kieruje do słuchaczy na długo zapada w pamięci.
Nie mniejsze zainteresowanie wzbudziło wystąpienie Stanisława Bobuli z Niepublicznego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli Sophia, który w obrazowy sposób przedstawił Program Nauki Zachowania jako większą część systemu oddziaływań profilaktycznych kierowanych do różnych grup młodzieży. Ten zmodyfikowany przez Ośrodek i przystosowany do warunków polskich program będzie wdrażany do wadowickich szkół, a rozpocznie go cykl warsztatów dla kadry pedagogicznej. Warto wspomnieć, że z dużą swadą i znajomością tematu, konferencję prowadził właśnie Stanisław Bobula.
Z kolei prezentacja zasad szkolnej interwencji profilaktycznej dokonana przez Annę Borucką z Fundacji Wychowawców i Młodzieży „Prom” wywołała dyskusję o kontrakcie jako narzędziu stosowanym przez rodziców, w celu zmiany niepożądanych zachowań. Jeden z najmłodszych uczestników debaty uważał że, jego zdaniem zbyt opresyjny charakter kontraktu, narusza zaufanie między dorosłym a nastolatkiem podobnie jak diagnoza, która ustawia obie strony w pozycjach „ścigany – policjant”. Większość słuchaczy przychylała się jednak do opinii, że są wyjątkowe sytuacje, gdzie zachowanie partnerskich relacji ustępuje trosce o zdrowie, a nawet życie podopiecznego. Stąd prawdopodobnie wynikało zainteresowanie nauczycieli skalami przydatnymi w diagnozowaniu ryzykownych zachowań, a mianowicie skalą PUM (Problematycznego Używania Marihuany) i skalą PUN (Problematycznego Używania Narkotyków).
Sukcesy w stosowaniu programu wczesnej interwencji profilaktycznej „Fred Goes net” zaprezentowała wadowickiemu audytorium Dorota Oboza z miejscowego stowarzyszenia Agrado, a z widowni sekundował jej Marcin Kucharski z Centrum Profilaktyki i Edukacji Społecznej PARASOL w Krakowie, który odnosił się również do swoich doświadczeń w stosowaniu tego programu. Obydwoje podkreślali jego wysoką skuteczność i atrakcyjność (również ze względu na odpowiednie dofinansowanie zajęć) dla młodzieży.
Do młodzieży w podobnym wieku, również należącej do grupy ryzyka, skierowany jest „Program Przeciwdziałania Młodzieżowej Patologii Społecznej”( PPMPS), który jako jeden z pięciu polskich programów profilaktycznych, uzyskał kwalifikacje europejskiego systemu EEDRA (Exchange on Drug Demand Reduction Action). To oparte na koncepcji kryzysów rozwojowych Erika Ericsona podejście pomaga młodym ludziom rozwijać się w sposób społecznie akceptowany. Ważną rolę w tym procesie pełni rówieśnicza grupa odniesienia, która daje jej członkom poczucie własnej wartości, przynależności, rozwija umiejętności i kształtuje tożsamość. Krakowskie doświadczenia w realizacji tego programu przedstawiła Małgorzata Godzińska -Woźnik z Małopolskiego Oddziału Fundacji Praesterno. Prelegentka zwróciła uwagę na to, że realizatorom programu stawiane są wysokie wymagania zawodowe. Kadra profilaktyczna rekrutowana jest spośród absolwentów kierunków studiów kształcących do pomocowej pracy z ludźmi (psychologia, resocjalizacja, pedagogika itp.). Podjęcie przez realizatorów programu samodzielnej pracy profilaktycznej poprzedza ponadto przejście przez 210 godzinny program szkoleniowy oraz odbycie stażu w co najmniej jednej grupie profilaktycznej. W 8 ośrodkach Fundacji Praesterno rokrocznie uczestniczy w programie ok. 700 beneficjentów.
Coraz więcej mówi się o uzależnieniach behawioralnych i zagrożeniach dla dobrostanu młodzieży jakie wynikają z korzystania z Internetu. Cyberprzemoc stanowi już dosyć dobrze rozpoznane zagrożenie. Dawid Rak ze Stowarzyszenia Epsilon z Bielska-Białej zaprezentował opracowany w jego organizacji program bezpiecznego korzystania z Internetu pod nazwą Wylogowani.org. Zalety stosowania tego programu wydają się, zarówno dla uczniów jak i nauczycieli, bezcenne. Straty jakie ponosi młodzież będąca ofiarami tzw. hejtu, są coraz bardziej dojmujące, a zdarza się, że kończą się nawet odebraniem sobie życia przez stygmatyzowaną w sieci młodzież. Dorośli nie zawsze są świadomi wirtualnego życia swoich podopiecznych i nie zdają sobie sprawy z jego realnych zagrożeń. Program oparty na dwóch filarach tj. „skrzynce antyhejtowej” i rytuale „wyloguj się na 45” uczy bezpiecznego używanie różnych aplikacji i korzystanie z portali społecznościowych jak również, co niebagatelne, obywania się bez elektronicznych gadżetów kiedy nie jest to konieczne, na przykład podczas lekcji. Zaprezentowana podczas konferencji część filmu instruktażowego zawierająca drastyczne przykłady hejtowania wywołała ożywioną dyskusję na temat stosowania tzw. negatywnych przykładów w profilaktyce. Należy dodać, że Urząd Miejski w Wadowicach ma już sporo doświadczeń w zwalczaniu hejtu. Wraz z Komendą Powiatową Policji w Wadowicach i kampanią HejtStop współpracuje na rzecz przeciwdziałania przejawom nienawiści w przestrzeni publicznej. W Wadowicach zorganizowano już wiele szkoleń dla różnych grup odbiorców, a wulgarne napisy, rasistowskie symbole itp. zniknęły z miast, bo po prosu je zamalowano – poprzez akcje informacyjne zachęca się też mieszkańców Wadowic do przyłączania się do ww. działań.
Wracając do konferencji. Przedostatnie wystąpienie Jerzego Rządzkiego reprezentującego Stowarzyszenie Spójrz Inaczej dotyczyło programu profilaktycznego pod tą samą nazwą tj. „Spójrz Inaczej”. Program ten jest już sprawdzoną (powstał w 1987 roku), ciągle udoskonalaną (mamy już VII jego wersję) procedurą, którą z powodzeniem stosują polscy profilaktycy zarówno we wszystkich klasach szkół podstawowych, gimnazjach jak i świetlicach socjoterapeutycznych. Skuteczność programu była wielokrotnie potwierdzana, jednak co podkreślał prelegent, jest znikoma bez przygotowanego, uważnego i zmotywowanego do pracy profilaktyka. Tylko odpowiednia osoba może sprawić, że program stanie się narzędziem ułatwiającym dzieciom i młodzieży przeżywanie i wyrażanie emocji, budowanie własnej wartości, rozwiązywanie problemów a tym samym funkcjonowanie w grupie. Realizacja programu jest zaproszeniem do relacji niedydaktycznej, uwolnienia się przez nauczycieli od stereotypowego zachowania, a także do zadawania pytań i prowadzenia rozmowy, która sprzyja rozwojowi – przekonywał Jerzy Rządzki. Jego słowa musiały mieć dużą moc sprawczą i wzbudzić zaciekawienie słuchaczy, gdyż następnego dnia, podczas warsztatów na temat roli pytań sokratejskich w budowaniu odpowiedzialności uczniów, sala niemalże pękała w szwach.
Przed podjęciem decyzji odnośnie wyboru jednego z ośmiu warsztatów, uczestnicy wysłuchali wystąpienia Dawida Droździkowskiego reprezentującego organizatora konferencji czyli Urząd Miejski w Wadowicach. Pełnomocnik burmistrza nie tylko podsumował konferencję, wyrażając uznanie dla wszystkich prelegentów i podkreślając wysoki poziom ich wystąpień, ale również zaprezentował słuchaczom, jak to określił „wadowicką drogę” profilaktyki. Wyrasta ona z doświadczeń jej realizatorów, wychodzi naprzeciw potrzebom lokalnej społeczności, a co najważniejsze angażuje różne jej grupy: młodzież, nauczycieli, rodziców, biznesmenów, urzędników itp. Pełnomocnik burmistrza wydaje się osobą szczególnie skuteczną w realizacji „wadowickiej drogi”. Jego dorobek i doświadczenie zdobyte w Centrum Działań Profilaktycznych, temperament organizatora, entuzjazm i życzliwość tak widoczną w kontaktach z ludźmi mogą stanowić rękojmię skuteczności podejmowanych w Wadowicach działań profilaktycznych. Pełnomocnik zaproponował uczestnikom konferencji (przypomnę, że byli nimi liderzy z wadowickich szkół) dalszy etap kształcenia, a mianowicie udział w warsztatach przygotowujących do prowadzenia programów „Spójrz Inaczej” i „Programu Nauki Zachowania”. Planowanie i realizacja działań profilaktycznych w Wadowicach odbywa się z udziałem miejscowych organizacji pozarządowych. Szczególnie tych, które od lat specjalizują się w pracy z osobami uzależnionymi jak np. Wadowickie Stowarzyszenie Abstynentów Wiktoria czy Stowarzyszenie Agrado.
Pełnomocnik podczas swojego wystąpienia zwrócił też uwagę na to, że należy przywiązywać szczególną wagę do słów, których używa się podejmując działania skierowane do rodziców. „Uzależnienie”, „profilaktyka zachowań ryzykownych” wzbudza rezerwę, wyzwala w rodzicach reakcję obronną, potrzebę usprawiedliwiania, że „moje dziecko nie ma z tym nic wspólnego”. Dlatego w Wadowicach wolą mówić o „promocji zdrowia”, włączaniu rodziców we wspólne kreatywne działania, uświadamianiu np. właścicielom sklepów, że mają wpływ na to co się dzieje w społeczności lokalnej. Warto dodać, że w trakcie warsztatu dotyczącego gry CUDER pełnomocnik wpadł na pomysł zorganizowania dużego turnieju rodzinnego na wadowickim rynku. Wypada trzymać za słowo! W końcu wielokrotnie podkreślano, że w Wadowicach profilaktycy chcą bazować na czynnikach chroniących, a nie na czynnikach ryzyka. A cóż jest silniejszym czynnikiem chroniącym niż rodzina, doświadczanie, choćby w zabawie, poczucia wspólnoty. „Wadowicka droga” jest więc można powiedzieć na dobrej drodze o czym nie trzeba było przekonywać zebranych w Sali Urzędu Miejskiego w Wadowicach uczestników konferencji.
Drugi dzień konferencji nie spowodował (co też przecież często się zdarza) nagłego odpływu uczestników, a miałam wrażenie, że było ich jeszcze więcej aniżeli w pierwszym dniu. Teoretyczne wprowadzenie zaostrzyło jak widać apetyty na praktyczne poznanie prezentowanych programów. Nie brakło zainteresowanych programem „Strażnicy Uśmiechu”, „FreD Goes net”, grą dydaktyczną CUDER, „Programem Domowych Detektywów” czy też „Programem Nauki Zachowania”. Wielu nauczycieli i pedagogów chciało zapoznać się z zasadami szkolnej interwencji profilaktycznej, profilaktyki pozytywnej czy nauczyć się zadawania pytań sokratejskich. Organizatorzy zadbali też o niezbędne materiały: dostępne były ostatnie numery miesięcznika Remedium oraz ulotki i programy wszystkich prezentujących się instytucji i organizacji. Sprawna obsługa konferencji w wykonaniu młodych, zaangażowanych wolontariuszy, zainteresowanie z jakim brali oni udział w warsztatach dobrze wróży „wadowickiej drodze”. Jestem przekonana, że ma ona szansę stać się wzorcem dla gminnych programów profilaktycznych realizowanych w innych regionach Polski. A biorąc pod uwagę sprawność działania wadowickich urzędników, kto wie, czy jej nie opatentują.