Tajemnica zawodowa w profilaktyce – cz. I

Problematyka tajemnicy zawodowej w pracy profilaktycznej i terapeutycznej jest zagadnieniem niesłychanie ważnym nie tylko dla profesjonalistów, ale także dla osób oczekujących pomocy. Moja publikacja otwiera cykl artykułów dotyczących różnych aspektów pracy zawodowej w kontekście tajemnicy zawodowej. Niniejszy artykuł będzie poświęcony tajemnicy zawodowej w wymiarze ogólnym i wprowadzającym. Następne zaś będą dotyczyły m.in. tajemnicy zawodowej w pracy z takim grupami pacjentów, jak: alkoholicy, narkomani, schizofrenicy, chorzy na depresję, osoby z zaburzeniami osobowości, niepełnosprawni intelektualnie, niepełnosprawni sensorycznie i ruchowo, dzieci z ADHD i fobią szkolną.

Pojęcie tajemnicy zawodowej

Tajemnica zawodowa stanowi jeden z podstawowych problemów moralnych występujących w pracy osób wykonujących zawody zaufania społecznego. Każdy kontakt profesjonalisty z osobą oczekującą pomocy ma wymiar etyczny i aksjologiczny. Z jednej strony istotne jest zachowanie w tajemnicy pewnych informacji, które posiada profilaktyk, a z drugiej strony poszanowanie tajemnicy pacjenta czy klienta. Nie jest zatem czymś godziwym stosowanie podstępnych metod, technik i narzędzi służących do odkrywania i ujawniania cudzych, głęboko skrywanych na poziomie prywatnym i intymnym sekretów. Chodzi też o to, iż nie godzi się także korzystać z poufnych informacji na szkodę drugiej osoby.

We współczesnej psychologii pojawia się termin „tajemniczy klient”, który w analizowanym kontekście może być nieco mylnie identyfikowany, gdyż tylko w pewnym sensie odnosi się do tajemnicy zawodowej. Pojęcie to oznacza technikę badań rynku powstałą na początku lat 90. XX wieku. Tajemniczy klienci to osoby oceniające sklepy, restauracje, banki i inne placówki, w których ma być zbadana jakość obsługi, i udając zwykłych klientów, sprawdzają zgodność ze standardami ustalonymi w toku konsultacji z firmą zlecającą badanie. Fakt, że w roli klienta występuje tzw. asesor, pozostaje tajemnicą, spowodował nazwę tego badania1).

Taka technika budzi etyczne wątpliwości i nie wyjaśnia terminu tajemnicy zawodowej. Definicja słownikowa mówi nam, że: tajemnica, to coś tajnego, rzecz, której nie należy rozgłaszać, która nie powinna wyjść na jaw, sekret. Przez tajemnicę lub sekret rozumie się wszelką informację dotyczącą życia osobistego lub rodzinnego jednostki, której na mocy moralnego zakazu nie wolno przekazywać innym osobom2).

Termin „tajemnica” rozumie się również jako sekret. Sekret to wiadomość, sprawa, którą ktoś ukrywa przed innymi. W słowniku synonimów czytamy, że termin „tajemnica” posiada następujące synonimy: sekret, niewiadoma, kulisy, poufność, tajność, utajnienie, sekretność, konspiracyjność, prywatność, intymność, ezoteryczność, ezoteryzm, arkana, tajniki, wyznanie, zwierzenie, wynurzenia3). Można zatem posługiwać się wieloma pojęciami, natomiast w sensie prawnym i w świetle kodeksów etyczno-zawodowych używa się terminu „tajemnica zawodowa” bądź też „tajemnica służbowa”.

Rodzaje tajemnicy zawodowej

Można wyróżnić trzy podstawowe rodzaje tajemnicy zawodowej vel sekretu.

  1. Sekret przyrzeczony (secretum promissum). Powstaje on na fundamencie obietnicy danej przez osobę, która już wie o rzeczy mającej stanowić przedmiot niewyjawiania. Obowiązek zachowania tajemnicy wzmacniany jest w tym przypadku poprzez wyraźną deklarację zachowania milczenia. Obietnica strzeżenia tej tajemnicy jest poczyniona dopiero po ponownym poznaniu jej treści. Obietnicę taką przyrzeka się samorzutnie, pod wpływem wyraźnej prośby osoby zainteresowanej4).
  2. Sekret powierzony (secretum comissum). Rodzi się z wyraźnej lub domyślnej umowy zawartej między odpowiednimi osobami przed zaznajomieniem jednej z nich z konkretną wiadomością. Ten typ sekretu uwarunkowany jest zatem uprzednim zapewnieniem dyskrecji. Właśnie do tej grupy sekretu należy zaliczyć sekret urzędowy, który można nazwać tajemnicą zawodową. Tajemnica tego rodzaju obowiązuje m.in.: lekarza, adwokata, sędziego, psychologa, a także pracownika zaangażowanego w profilaktykę. Obowiązuje także duchownych (spowiedników). Tajemnicy sakramentalnej bowiem podlegają grzechy wyznane na spowiedzi.
  3. Sekret naturalny ma miejsce w sytuacjach, kiedy wyjawienie wiadomości choćby względem tylko pewnych osób może spowodować pogwałcenie określonego dobra (dobrej sławy, zdrowia, życia), do którego konkretna osoba ma rzeczywiste prawo moralne5)

Można jeszcze dołączyć do tego grupę sekretów zwanych mądrościowymi. W zakres tego rodzaju sekretów wchodzą te wiadomości, których ukrywanie przed innymi dyktowane jest względami roztropności bądź obawą przed narażeniem się na kłopoty materialne6).

Bardzo zbliżoną typologię sekretów wyróżnia S. Olejnik7):

  • Sekret obiecany, kiedy obietnica jego strzeżenia podjęta jest dopiero po poznaniu jej treści. Czasami daje się ją samorzutnie, najczęściej pod wpływem prośby zainteresowanej osoby.
  • Sekret zlecony, kiedy przekazanie jego treści jest poprzedzone i uwarunkowane zapewnieniem dyskrecji.
  • Sekret naturalny, który dotyczy dóbr osobistych osoby, których naruszenie spowodowałoby ewidentną szkodę.

Istotnym elementem tajemnicy zawodowej jest zaufanie i dyskrecja. Pracownik socjalny, psycholog czy profilaktyk spełniają zadanie wynikające z tzw. zawodów zaufania społecznego, a zatem wyżej wymienione elementy są warunkiem powodzenia w ich aktywności zawodowej. Dyskrecja oznacza oględność, postawę szacunku wobec osobistych tajemnic drugiego człowieka. Polega ona na zachowaniu owych tajemnic i nie rozgłaszaniu ich (aspekt negatywny), jak również na nie wtrącaniu się do intymnych obszarów osobistego życia pacjenta (aspekt pozytywny). Takie zachowanie można uznać za konsekwencję poszanowania godności osoby ludzkiej i jej prawa do zachowania dobrego imienia8).

Dyskrecja jako składowa tajemnicy zawodowej może mieć charakter wrodzony, ale najczęściej jest nabyta poprzez odpowiednie wychowanie i świadomy wybór. W takim rozumieniu stanowi wartość w rozwijaniu osobowości ludzkiej i kształtowaniu społecznych relacji. Dyskrecja obowiązuje każdego człowieka, szczególnie zaś powiernika cudzych tajemnic podczas pełnienia funkcji zawodowych. Niezachowanie dyskrecji staje się wówczas wykroczeniem i w niektórych przypadkach bywa karalne9).

Warto podkreślić, iż niezależnie od rodzaju czy typologii problematyka tajemnicy zawodowej jest niesłychanie istotna. Stanowi ona podstawę odniesień interpersonalnych na linii profilaktyk – pacjent czy klient.

Specyfika tajemnicy zawodowej w profilaktyce

Praca specjalisty z dziedziny psychoprofilaktyki czy profilaktyki z różnej, zresztą bardzo bogatej perspektywy, posiada szczególną specyfikę. Odnosi się to również do problemów etycznych i moralnych. W specjalny sposób należy podkreślić wagę tajemnicy zawodowej. W Kodeksie Etycznym Pracowników Socjalnych10) w dziale II pod numerem 11-12 można znaleźć następujące słowa, które odnoszą się także do pracowników zaangażowanych w profilaktykę: Pracownik socjalny zobowiązany jest do zachowania w tajemnicy informacji uzyskanych od klienta w toku czynności zawodowych. Pracownik socjalny ma prawo bez zgody klienta przekazywać poufne informacje wyłącznie wówczas, gdy przemawiają za tym ważne względy zawodowe. Ze względu na zbyt ogólny charakter powyższego kodeksu nie jest jasne co oznacza sformułowanie „ważne względy zawodowe”. Bardziej precyzyjny jest w tym względzie Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa11), w którym odnajdujemy następujący zapis: Psychologa (czyt. profilaktyka) obowiązuje przestrzeganie tajemnicy. Ujawnienie wiadomości objętych tajemnicą zawodową może nastąpić jedynie wtedy, gdy poważnie zagrożone jest bezpieczeństwo klienta lub innych osób. Jeżeli jest to możliwe, decyzję w tej sprawie należy dokładnie omówić z doświadczonym i bezstronnym kolegą. Materiały poufne powinny być komisyjnie zniszczone, jeśli zaistnieją warunki grożące ich ujawnieniem.

Jedną z takich okoliczności może być np. zgłaszanie przez pacjenta myśli samobójczych, bądź też zdiagnozowanie, zwłaszcza u dzieci i młodocianych symptomów uzależnienia od przyjmowania substancji psychoaktywnych oraz innych uzależnień. Adresatami informacji na ten temat powinni być przede wszystkim rodzice i opiekunowie prawni. Warto podkreślić, iż problem tajemnicy zawodowej pojawił się już u zarania powstania nauk medycznych w przysiędze Hipokratesa. Tajemnica zawodowa zatem jest jednym z najstarszych i najpierwszych obowiązków lekarskich. Wraz z upływem czasu wymóg bezwzględnego przestrzegania tajemnicy zawodowej uległ głębokiej ewolucji. Związane to było z pojawieniem się prądów liberalnych i „nowoczesnych” zasad etyki relatywistycznej. W tym kontekście obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej uległ wyraźnemu złagodzeniu12).

Pracownik profilaktyki z racji swoich obowiązków zawodowych ma wgląd w szereg intymnych spraw ujawnianych przez osoby, których zaufanie pozyskał. Ma zatem moralny obowiązek zachowania w tajemnicy okoliczności, faktów i zdarzeń dotyczących jego klientów nie tylko wobec osób postronnych, ale także względem najbliższej rodziny pacjenta i instytucji, w których profilaktyk pracuje13).

Odwołując się do badań własnych, które przeprowadziłem na grupie 311 psychologów, można stwierdzić, że te wyraźne wskazują na wielką wagę w pracy psychologów tajemnicy zawodowej oraz specyfikę jej realizacji. Można to odnieść także do pracy profesjonalistów z dziedziny profilaktyki. Badania jednoznacznie pokazały, że problem tajemnicy zawodowej stał się specyficznym i najważniejszym zagadnieniem dla etyki zawodu. Wymieniany był on przez 60% procent respondentów. Pozostałe problemy wiązały się także z tajemnicą zawodową i przedstawiane były w następującej kolejności: 1) badanie na zlecenie bez zgody zainteresowanych; 2) trudności decyzyjne; 3) współpraca z innymi psychologami i przedstawicielami innych zawodów; 4) interakcje osobowe: psycholog – osoba badana; 5) obiektywizm i bezstronność w pracy; 6) brak odpowiednich kompetencji zawodowych. Pozostałe problemy stanowiły znacznie mniejszy procent wyborów i dotyczyły takich zagadnień jak: problem łapówek, niekorzystne warunki pracy, brak satysfakcji zawodowej, różnice światopoglądowe i religijne w relacji terapeutycznej, przemoc w rodzinie, granice ingerencji w sferę prywatną klienta, wątpliwości związane z wartością diagnostyczną stosowanych metod psychologicznych, upadek autorytetu psychologa, praca zawodowa a prywatność psychologa, trudności w rozwoju osobowym i zawodowym psychologa, brak psychologicznie spójnej koncepcji człowieka14). Bardzo podobnie wyglądały odpowiedzi, które dotyczyły pytania o najtrudniejsze do rozwiązania problemy moralne pojawiające się w pracy psychologów.

Wydaje się, że obszar pracy profilaktycznej wyraża swoją specyfikę poprzez charakter samych pacjentów czy klientów. Są to bowiem na ogół osoby bardzo wrażliwe pod względem moralnym. Nie jest łatwo zdobyć ich zaufanie. Jeśli jednak uda się je pozyskać, należy być bardzo uważnym, aby go nie stracić. W takim przypadku powtórne uzyskanie zaufania nie będzie już łatwe, a w wielu przypadkach staje się to wręcz niemożliwe.

Należy pamiętać o tym, że osoby podopieczne na ogół zajmują apriorycznie postawę nieufności wobec obcych osób i taką postawę bardzo długo realizują podczas procesów terapeutycznych. Dotyczy to nie tylko osób z zaburzeniami psychotycznymi, ale osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych, czy też osób niepełnosprawnych w różnych obszarach. Szczególnie trudny obszar problemów moralnych stwarzają pacjenci z przejawami zaburzeń osobowości.

Szczegółowa bibliografia podana przez Autora dostępna jest w redakcji.

Autor – ks. dr hab. prof. KUL – jest dyrektorem Instytutu Nauk o Rodzinie KUL Jana Pawła II, kierownikiem katedry Psychoprofilaktyki Rodziny, psychologiem pastoralnym i teologiem duchowości. Specjalizuje się w etyce zawodu psychologa, familiologa i pracownika socjalnego. Jest ekspertem nauk o rodzinie, pracy socjalnej i biegłym psychologiem sądowym. Prowadzi badania nad relacyjną koncepcją człowieka i systemu rodzinnego.

Opublikowano za zgodą ETOH Fundacji Rozwoju Profilaktyki, Edukacji i Terapii Problemów Alkoholowych.
Publikacja pierwotna: miesięcznik „Remedium” nr 4/2011.

Przypisy

Przypisy
1 A. M. Colman, Słownik psychologii, PWN, Warszawa 2009, s. 739-740.
2 S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka, Mały słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1989, s. 81.
3 A. Dąbrówka, E, Geller, R. Turczyn, Słownik synonimów, Świat Książki, Warszawa 1995, s. 132.
4 M. Stepulak, Tajemnica zawodowa psychologa, RW KUL, Lublin 2001, s. 28.
5 Tamże, s. 28-29.
6 Tamże, s. 29.
7 S. Olejnik, W odpowiedzi na dar i powołanie Boże, ATK, Warszawa 1979, s. 553.
8 M. Stepulak, wyd. cyt., s. 30.
9 Tamże, s. 30.
10 http://ptps.ops.pl/kodeks_etyczny.htm
11 Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa 1991, pkt. 21.
12 M. Stepulak, wyd. cyt., s. 31.
13 A. Lewicki (red.), Psychologia kliniczna, PWN, Warszawa 1969, s. 147-148.
14 M. Stepulak, wyd. cyt., s. 409.
Skip to content